آیین حقیقتیابیآیین حقیقت یابی از جمله مباحث حقوقی می‌باشد و به طور کلی، به معنای هر گونه فعالیتی که به منظور به دست آوردن جزئیات اطلاعات دست اول مربوط به وقایع هر مساله یا وضعیت مورد اختلاف صورت می‌پذیرد، اطلاق می‌گردد. ۱ - مقدمهاهمیت مساله حقوق بشر و ضرورت وضع ساز و کارهای موثر جهت نظارت دقیق بر اجرای هنجارهای آن موجب شده تا ساز و کارهای متنوعی در نظام حقوق بشر تدارک دیده شود. «آیین حقیقت یابی» نمونه‌ای از این دست ساز و کارهای نظارتی محسوب می‌شود که در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای مورد شناسایی قرار گرفته است. این نظام نظارتی در کنار نظام‌های مهم دیگری چون «آیین گزارش دهی» (Reporting Procedure) و «آیین شکایت (دادخواهی)» (Petition/ Complaint Procedure) جزء مهم‌ترین ساز و کارهای نظارتی حقوق بشر محسوب می‌شوند.هدف اصلی و اساسی از به کارگیری تمامی این نظام‌های نظارتی آن است که موجب ارتقای تطابق دولت‌ها با تعهدات حقوق بشری آنها شده و در نتیجه رعایت هنجارهای حقوق بشری و التزام به آنها توسط دولت‌ها را تضمین نمایند. در تحقیق حاضر به طور اجمالی به معرفی این نظام نظارتی پرداخته می‌شود. ۲ - تعریفدر اسنادی که چنین نظامی برای نظارت مقرر گردیده، این اصطلاح نیز مشابه سایر اصطلاحات مربوط به نظام‌های نظارتی مورد تعریف قرار نگرفته است. اما در ترمینولوژی حقوق بشری در بیان معنی و مفهوم این اصطلاح آمده؛ «به طور کلی، آیین حقیقت یابی، به هر گونه فعالیتی که به منظور به دست آوردن جزئیات اطلاعات دست اول مربوط به وقایع هر مساله یا وضعیت مورد اختلاف صورت می‌پذیرد، اطلاق می‌گردد». [۲]
. Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، p، ۸۷
در دستورالعمل آموزشی سازمان ملل متحد درباره نظارت بر حقوق بشر نیز در بیان مفهوم این اصطلاح آمده؛ «حقیقت یابی» فرآیند ترسیم نتایج وقایع از طریق فعالیت‌های نظارتی را توصیف می‌نماید». [۳]
. Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، p، ۸۷
۲.۱ - مکانیزم عملکردبه نظر می‌رسد، بیان شیوه عملکردی در این نظام می‌تواند تا حدود زیادی در روشن ساختن مفهوم این نظام موثر واقع شود. مکانیزم عملکرد در این نظام به این شکل است که هیات یا مامور حقیقت یاب که شامل یک گروه یا فرد هستند، معمولا جهت انجام تحقیق و بررسی‌های حقوق بشری به مکان‌هایی در کشورهای مختلف رفته و در آن جا اقدام به تحقیق و جمع آوری اطلاعات دست اول و بررسی‌های لازم به منظور به دست آوردن تمامی اطلاعات مربوطه می‌نمایند. [۴]
. Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، p، ۸۷
سپس، ضمن احراز و تایید وقایع، اقدام به آماده سازی گزارشی درباره واقعیت‌ها و حقایق مربوط به نقض حقوق بشر، وضعیت‌ها، شرایط یا سایر مسایل مربوطه می‌پردازند و بعد از آن که ماموریت آنها به اتمام رسید، گزارش آماده شده را به مرجعی که حقیقت‌یابی توسط آن مرجع ارجاع شده بود، تحویل می‌دهند. [۵]
. Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، PP، ۸۷- ۸۸
جهت انجام فرآیند حقیقت‌یابی، حقیقت‌یاب یا هیات حقیقت‌یابی می‌توانند با قربانیان نقض حقوق بشر، شاهدان، ماموران و عوامل دولتی، سازمان‌های غیر دولتی، مسئولان اتحادیه‌ها یا هر شخص یا نهادی که می‌تواند اطلاعات واقعی درباره مسایل حقوق بشری را به صورت کلی یا جزئی ارایه نمایند، گفتگو کنند. [۶]
. Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، P، ۸۸
۲.۲ - حوزه حقوق بشریدر حوزه حقوق بشر، اصطلاح حقیقت‌یابی، اغلب اشاره به فرآیندها و آیین‌هایی دارد که بر اساس آن، اعضای نهاد یا سازمانی بین‌المللی نظیر کمیسیون حقوق بشر، گزارش گران ویژه یا پرسنل آنها، به مکان‌هایی مراجعه می‌نمایند که در آن جا حوادثی چون کشتار یا ناپدید سازی رخ داده است، تا به جمع آوری دلایلی جهت روشن شدن حقیقت بپردازند. لذا به منظور تحقیق در چنین مواردی، آنها غالبا به اماکنی چون ادارات دولتی، بیمارستان‌ها، زندان‌ها، پاسگاه‌های پلیس یا پایگاه‌های نظامی، قبرستان‌ها و مکان گورهای دسته جمعی مراجعه می‌نمایند. ۲.۳ - بررسی موضوعیاز حیث موضوعی، حقیقت‌یابی به اشکال گوناگونی صورت می‌پذیرد. گاهی حقیقت‌یابی صرفا درباره موضوع خاصی نسبت به یک کشور صورت می‌پذیرد. به عنوان نمونه وضعیت شکنجه در یک کشور خاص مورد بررسی و تحقیق قرار می‌گیرد. گاهی نیز حقیقت‌یابی مربوط به یک موضوع یا مساله حقوق بشری خاص نبوده، بلکه وضعیت کلی حقوق بشری یک کشور و میزان التزام آن به استانداردهای حقوق بشری مورد بررسی و تحقیق قرار می‌گیرد. حتی گاهی درباره یک موضوع و پرونده خاص که نسبت به آن طرح شکایت رسمی صورت گرفته نیز ممکن است تحقیق به عمل آورده شود تا حقیقت مساله آشکار گردد. ۳ - رویکرد نظام بینالمللیدر سطح نظام بین‌المللی حقوق بشر، آیین حقیقت‌یابی به طور خاص در ماده ۲۰ «کنوانسیون منع شکنجه و رفتارها و مجازات‌های ظالمانه، غیر انسانی و تحقیر آمیز (۱۹۸۴)» [۷]
. Convention Against Torture and other Cruel، inhuman or Degrading treatment or punishment، UN، G، A، Res، ۳۹/۴۶ of Dec، ۱۹۸۴
به شرح زیر مورد شناسایی قرار گرفته است. در بند ۱ ماده مذکور آمده، اگر کمیته ضد شکنجه، اطلاعات قابل استنادی را که موید دلایل واضحی بر وقوع شکنجه به شکل سازمان یافته در قلمرو کشور عضو کنوانسیون باشد، کمیته، کشور مزبور را به همکاری جهت بررسی اطلاعات و ارایه ملاحظات خود در ارتباط با اطلاعات واصله دعوت می‌نماید. اما بر اساس بند ۲ ماده ۲۰، کمیته با در نظر گرفتن ملاحظاتی که ممکن است توسط کشور عضو مربوطه تقدیم شده باشد و همچنین با توجه به دیگر اطلاعات حاصله، در صورت لزوم می‌تواند، تصمیم بگیرد که یک یا چند عضو خود را جهت انجام تحقیقی محرمانه تعیین نماید تا گزارش خود را با قید فوریت به کمیته ارایه کنند. مطابق ماده ۳ ماده مذکور چنین تحقیقی می‌تواند در بردارنده بازدید از قلمرو آن کشور نیز باشد (مشروط بر موافقت کشور بازدید شونده) البته مطابق بند ۵ ماده ۲۰ تمامی این آیین رسیدگی کمیته ضد شکنجه به طور محرمانه صورت می‌پذیرد.چنین فرآیند نظارتی در عمل نیز توسط کمیته ضد شکنجه به کار گرفته شده است. کمیته ضد شکنجه در گزارش سال ۲۰۰۱ خود، تحقیقاتی را که در سال‌های ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹ به طور دقیق و خاص درباره کشور «پرو» (Peru) انجام داده بود، منتشر کرد. در این گزارش آمده، در پی بازدید دو هفته‌ای که از این کشور، در ماه‌های اوت و سپتامبر ۱۹۹۸ به عمل آورده شده، اتهام اقدام به شکنجه‌های سازمان یافته در مبارزه با تروریسم، به وقوع پیوسته است و این کشور مرتکب نقض مقررات «کنوانسیون منع شکنجه و رفتارها و مجازات‌های ظالمانه، غیر انسانی و تحقیر آمیز» شده است. [۸]
. UN Doc، A/ ۵۶/۴۴، Para ۶۰- ۷۰، (Report of the CAT (۲۰۰۱))
علاوه بر این تحقیقات و بررسی‌هایی که از جانب پنج سازمان غیر دولتی در کشور «سریلانکا» (Srilanka) در همین راستا صورت پذیرفته، بسیار گسترده تر و دقیق تر می‌باشد. این تحقیق که در آوریل ۱۹۹۹ شروع شد و تا ماه «می» ۲۰۰۲ یعنی حدود سه سال به طول انجامید، کشور سریلانکا با توجه به توصیه‌های کمیته ضد شکنجه همکاری مناسبی با این هیات حقیقت‌یاب نموده و پاسخ‌های شفافی ارایه نمود. بیشتر موارد شکنجه، مربوط به مواردی می‌شد که در اثر درگیری‌های بین شورشیان ببرهای تامیل (Tamil Tigers) و حکومت سریلانکا به وقوع پیوسته بود، اما با این حال، پیامد خوشایند این تحقیقات، انعقاد توافق نامه آتش بس بین دولت سریلانکا و شورشیان بوده که در فوریه سال ۲۰۰۲ صورت پذیرفته است. [۹]
. UN Doc، A/ ۵۷/۴۴، Para، ۵۹- ۷۱
۴ - رویکرد نظام منطقهایآیین حقیقت‌یابی تحت برخی از نظام‌های منطقه‌ای حقوق بشر نیز شکل گرفته است. از جمله این نظام‌ها می‌توان به نظام اروپایی حقوق بشر اشاره نمود که دارای سابقه‌ای نسبتا طولانی در زمینه حمایت از حقوق بشر است. «کنوانسیون اروپایی ضد شکنجه (۱۹۸۷) [۱۰]
. The European Convention Against Torture of ۱۹۸۷ of ۲۶ Nov، ۱۹۸۷، ETS NO، ۱۲۶
در ماده ۲ خود، آیین حقیقت‌یابی را به عنوان مکانیزمی نظارتی، مورد شناسایی قرار داده است. بر اساس ماده مذکور، دولت‌ها متعهد شده‌اند، در خصوص بازدید از هر مکانی که تحت صلاحیت آنان قرار دارد و در آن محدوده اشخاص به جهت اعمال اقتدار حاکمیت قدرت عمومی از آزادی‌های خود محروم شده‌اند، مساعدت لازم را به عمل آورند. همچنین علاوه بر گزارش‌های دوره‌ای که باید دولت‌های عضو ارایه نمایند، در پرتو ماده ۷ سند مزبور نیز نهاد نظارتی می‌تواند در صورت لزوم، بازدیدها و بررسی‌هایی را جهت کشف حقیقت به عمل آورد. این صلاحیت به طور گسترده‌ای در نظام اروپایی مورد بهره برداری قرار گرفته است و حتی با وجود آن که انجام چنین تحقیقاتی و ارایه گزارش آن بر اساس بند ۱ ماده ۱۱ باید به طور محرمانه صورت پذیرد، ولی حسب درخواست خود کشورهای اروپایی گزارش‌های مربوطه نیز منتشر می‌شود. [۱۱]
. Tomuschat، Christian، Human Rights Between Idealism and Realism، Oxford University Press، First Published، ۲۰۰۳، P، ۱۸۷-۱۸۸
علاوه بر این در شرایط خاص، کمیته اروپایی جلوگیری از شکنجه و رفتار یا مجازات غیر انسانی و تحقیر آمیز، می‌تواند درباره موضوع مربوطه بیانیه‌های عمومی منتشر سازد. به عنوان نمونه در جایی که کمیته مزبور در بازدید از کشور ترکیه، با موارد متعددی از وسایل و ابزار شکنجه در مقر پلیس آن کشور در نواحی مختلف مواجه شد که آماده برای شکنجه کردن افراد بوده، اقدام به صدور نخستین بیانیه خود نمود. [۱۲]
. See: ۱۵ December ۱۹۹۲، ۱۵ HRLJ (۱۹۹۳) ۴۹
همچنین دومین بیانیه عمومی این کمیته نیز علیه کشور ترکیه در سال ۱۹۹۶ صادر شد. [۱۳]
. See: ۶ December ۱۹۹۶، ۱۸ HRLJ (۱۹۹۷) ۲۹۲
بیانیه عمومی سوم این کمیته نیز علیه دولت روسیه و در خصوص بازداشت شدگان «چچن» (Chechnya) صادر گردید. [۱۴]
. ۲۲ HRLJ (۲۰۰۱) ۳۳۸
این بیانیه‌ها از حیث سیاسی اعتبار این دولت‌ها را به شدت به چالش کشانده است.در نظام آمریکایی حقوق بشر، با وجود آن که در ماده ۴۱ «کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (۱۹۶۹)» [۱۵]
. American Convention on Human Rights ۱۹۶۹، OEA/Ser، L، /V/II، ۲۳ DOC، Rev، ۲
که مربوط به شرح وظایف «کمیسیون بین آمریکایی حقوق بشر» [۱۶]
. The Inter- American Commission on Human Rights
است، وظیفه صریحی مبنی بر امکان بازدید از کشورهای عضو و استفاده از آیین حقیقت‌یابی مقرر نگردیده است، اما با این حال، رویه‌ای مبنی بر استفاده از آیین حقیقت‌یابی و بازدید از کشورها شکل گرفته که دارای کارکردی بسیار موثر و توسعه یافته می‌باشد. به عنوان نمونه «کمیسیون بین آمریکایی حقوق بشر در سال ۲۰۰۱ بازدیدهایی را از کشور «پاناما» (Panama) و کشور «کلمبیا» (Colombia) به عمل آورده که نتیجه آن در گزارش سالانه این کمیسیون منعکس شده است. [۱۷]
. Annual Report of the Inter- American Commission on Human Rights (۲۰۰۱)، Doc، OEA/ Ser، / L/ V/ II، ۱۱۴ Doc، Rev، ۱۶ April ۲۰۰۱، Chapter II، Sec، D
۵ - ارزیابیآیین حقیقت‌یابی دستاوردهای زیادی در زمینه حقوق بشر داشته است. زیرا از آن جایی که عمده کارآیی نظام‌های نظارتی حقوق بشری بستگی به میزان قدرت و تاثیر فشار ملی و بین‌المللی دارد، آیین حقیقت‌یابی از آن جهت که مامور یا هیات حقیقت‌یاب در آن مستقیما به کشور متهم به نقض حقوق بشر مراجعه می‌نماید و از نزدیک شرایط و وضعیت را مورد بررسی قرار می‌دهد، این قدرت و فشار بین‌المللی را به صورت ملموس تری می‌تواند به کشور مربوطه منتقل سازد. در جریان چنین ماموریت‌هایی که از جانب نهادهای بین‌المللی به حقیقت‌یاب محول شده، مسئولان کشف حقیقت در صورت مواجهه با هر گونه سوء استفاده یا احراز نقض حقوق بشر، می‌توانند به طور مستقیم به مقامات دولتی مراجعه و توقف سوء استفاده و نقض‌ها را خواستار شوند. [۱۸]
. Tomuschat، Christian، OP، Cit، P، ۱۸۶
بدیهی است که چنین اقدامی غالبا موثرتر واقع می‌شود. به ویژه آن که در مکانیزم‌هایی نظیر «آیین شکایت (دادخواهی) فردی» [۱۹]
. Inpidual Communication Procedure
با وجود آن که در آن امکان برقراری ارتباط مستقیم با نهاد نظارتی صالح برای قربانیان وجود دارد و ساز و کاری نسبتا موثر و کارآمد است، ولی با این حال دستیابی به این نظام، مستلزم طی تمامی راهکارهای داخلی موجود بوده که باید سال‌های زیادی زمان صرف آن گردد و از طرف دیگر مربوط به وقایعی است که در واقع نقض حقوق بشری در آنها رخ داده نه این که در خصوص بررسی موارد احتمالی باشد و از طرفی دیگر گاهی به جهت فقر و مشکلات متعددی امکان بهره مندی از این نظام برای بسیاری از قربانیان فراهم نیست، در حالی که در نظام حقیقت‌یابی به جهت مواجهه مسئولان حقیقت‌یاب با مقامات، قربانیان و عوامل واقعی صدمه به قربانیان و بررسی‌های سریع و دقیق، بسیاری از معضلات مربوط به دیگر نظام‌های نظارتی پوشش داده می‌شود.هر چند ماموریت رسمی هیات یا مامور حقیقت‌یاب، جمع آوری دلایل، شواهد و مدارک مربوط به موضوع ارجاع شده جهت تحقیق و بررسی است، اما با این حال به جهت حضوری که مسئولان حقیقت‌یاب در قلمرو حکومت مربوطه دارند، فرصت‌های زیادی برای آنها جهت اعمال فشار بر دولت‌های مربوطه، در خصوص اتخاذ تصمیمات فوری وجود دارد. به همین دلیل، حقیقت‌یابی را به عنوان موثرترین شیوه حمایت بین‌المللی از حقوق بشر تلقی نموده‌اند. [۲۰]
. Tomuschat، Christian، OP، Cit، P، ۱۸۷
با وجود تمامی مزایایی که برای آیین حقیقت‌یابی قابل تصور است، این نوع نظام نظارتی دارای موانع و مشکلاتی نیز می‌باشد که کارآیی آن را با مشکل مواجه می‌سازد. از آن جایی که چنین مکانیزمی، دارای حساسیت‌های سیاسی بالایی است، غالبا دولت‌ها از همکاری در این زمینه امتناع می‌نمایند و کمتر دولتی حاضر می‌شود، هیات یا مامور حقیقت‌یاب، قلمرو آنها را مورد بازدید قرار دهد. به جهت همین عدم تمایل دولت‌ها، در کمتر اسنادی چنین مکانیزمی مورد شناسایی قرار گرفته است و حتی در جایی که این مکانیزم به رسمیت شناخته شده، باز هم امکان بهره گیری از آن منوط به موافقت دولت‌ها شده است. در هر صورت وجود چنین ساز و کاری در کنار سایر آیین‌های نظارتی می‌تواند به تضمین موثرتر هنجارهای حقوق بشری بینجامد. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آیین حقیقت‌یابی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۱۷. |